Rozmowy oraz dyskusje o planach odbudowy i odporności w UE
31 maja 2021 roku odbyło się webinarium pt. „Plany Odbudowy i Odporności: Przełom czy stracona szansa?” zorganizowane przez sieć samorządów Energy Cities z udziałem przedstawicieli Komisji Europejskiej i Europejskiego Komitetu Regionów.
Krajowe Plany Odbudowy i Odporności, jako kompleksowe programy reform i inwestycji strategicznych, mają wzmocnić odporność społeczną i ekonomiczną, budując przyszły potencjał gospodarczy państw członkowskich Unii Europejskiej.
Wciąż odczuwalne skutki pandemii COVID-19, która znacznie pogłębiła już istniejące nierówności pomiędzy krajami Wspólnoty, wymusiły konieczność odbudowy unijnych systemów ekonomicznych i zapewnienia ich zwiększonej odporności na przyszłe kryzysy.
Zgodnie z założeniami przyjętymi przez Komisję Europejską konieczność sporządzenia planów odbudowy została wpisana w Europejski Instrument Odbudowy i Zwiększania Odporności (Recovery and Resilience Facility - RRF), za pośrednictwem którego państwom członkowskim zostanie udostępnione do 672,5 mld € w formie dotacji (312,5 mld €) i pożyczek (360 mld €) na przeprowadzenie inwestycji oraz koniecznych reform. Instrument stanowi centralny element NextGenerationEU, tymczasowego instrumentu na rzecz naprawy bezpośrednich szkód gospodarczych i społecznych wywołanych pandemią koronawirusa.
Środki będą finansować inwestycje i reformy, których wymiar musi wpisywać się w kluczowe obszary obecnej polityki unijnej, takie jak innowacje, środowisko, energia, zdrowie, czy transport. Około 37% dostępnych w ramach RRF środków (do 249 mld €) przeznaczone zostanie na realizację celów klimatycznych.
Państwa członkowskie zostały zobowiązane do przedłożenia Komisji Europejskiej gotowych planów odbudowy do końca kwietnia 2021 roku. Ze względu na ich złożoność, część państw członkowskich przekaże gotowe dokumenty z opóźnieniem. Główne wymagania dotyczące sporządzanych dokumentów obejmują spójność z zaleceniami dla poszczególnych krajów, wydanych zgodnie z ustaleniami Semestru Europejskiego oraz zgodnie z Krajowymi Planami na rzecz Energii i Klimatu, a jednym z kluczowych elementów, których obecności w planach Komisja poświęci szczególną uwagę, jest obszar energetyczny. Transformacja gospodarek państw członkowskich w kierunku przejścia na czystszą energię powinna nieść za sobą ekologiczne inwestycje, które będą przyczyniać się do tworzenia miejsc pracy i realnego wkładu w rozwój gospodarczy kraju.
Obecnie ocenia się, że największy wpływ na ożywienie rynku pracy w tym zakresie mogą mieć m.in. inwestycje w obiekty budowlane ze szczególnym naciskiem na ich renowację, odnawialne źródła energii oraz jej dalsza i powszechna dostępność, transport, w tym pojazdy elektryczne, czy transport dalekobieżny.
Zgodnie z celami Europejskiego Zielonego Ładu Komisja Europejska oczekuje od państw członkowskich m.in. planowania inwestycji i reform na rzecz redukcji emisji gazów cieplarnianych, o co najmniej 55% do roku 2030, mając jednocześnie na celu osiągnięcie pełnej dekarbonizacji gospodarek do roku 2050. Wraz ze zaktualizowanym jeszcze w 2019 roku pakietem pn. Czysta energia dla wszystkich Europejczyków, stanowiącym ramy polityki energetycznej, która ma ułatwić przejście z wykorzystania paliw kopalnych na czystszą energię, Komisja Europejska już wtedy wskazała na konieczność przeprowadzenia wielu dodatkowych inwestycji, aby osiągnięcie tych celów stało się możliwe. Obecnie Komisja szacuje, że w porównaniu z poprzednią dekadą, unijny system energetyczny będzie potrzebował około 350 mld € dodatkowych środków w ciągu następnych dziesięciu lat. Finansowanie koniecznych w tym zakresie wydatków nie mogłoby się ograniczać jedynie do środków unijnych oraz publicznych niemniej jednak wskazuje się, że wydatkowanie funduszy UE może wyznaczyć potencjalne kierunki dla inwestycji prywatnych w tym obszarze.
Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności stanowi główną część instrumentu NextGenerationEU, a jednocześnie również część szerszego budżetu Unii Europejskiej i może ogrywać rolę uzupełniającą w stosunku do innych funduszy unijnych. Komisja Europejska zwróciła się z prośbą do państw członkowskich, aby w swoich planach odbudowy ujmowały tą komplementarność w szerokim kontekście tak aby pokazać, w jaki sposób wykorzystanie finansowania dostępnego w ramach RRF będzie spójne z innymi środkami na rzecz osiągnięcia zakładanych w planach celów, a także jak przyczyni się do realizacji komisyjnych zaleceń, wydanych dla poszczególnych krajów i działań ujętych w Krajowych Planach na rzecz Energii i Klimatu.
Komisja Europejska wskazuje na wymóg ujęcia w krajowych planach odbudowy co najmniej 37% środków na cele dedykowane klimatowi, z czego prawdopodobnie największa część przeznaczona zostanie na inwestycje energetyczne. Zgodnie z tym założeniem Komisja wskazała kluczowe obszary, w których energetyka odgrywa znaczącą rolę na drodze do osiągnięcia klimatycznej neutralności i uniezależnienia od energii pochodzącej ze źródeł kopalnych. Główne priorytety inwestycyjne w tych obszarach obejmują między innymi renowacje energetyczne w budynkach użyteczności publicznej oraz infrastrukturze społecznej, renowacje budynków mieszkalnych, zwiększenie efektywności energetycznej w MŚP (budynki), inwestycje w energię odnawialną, integrację systemów energetycznych (infrastruktura przesyłowa i dystrybucyjna, inteligentne sieci, infrastruktura magazynowania, ciepłownictwo, efektywność energetyczna w przemyśle, infrastruktura do transportu CO²), infrastrukturę dla elektromobilności, transport i dystrybucję wodoru, a także działania na rzecz przekwalifikowania i podnoszenia umiejętności potrzebnych w zakresie opracowywania i wdrażania nowych technologii.
Jako lokalne projekty w zakresie klimatu i energii, które mogą mieć istotny wymiar, wskazuje się m.in. przekształcenie dawnych nieużytków przemysłowych w neutralne pod względem emisji CO² pomieszczenia mieszkalne, zwalczanie ubóstwa energetycznego poprzez termomodernizację, dotacje na zwiększenie efektywności energetycznej w gospodarstwach domowych, modernizację systemów ciepłowniczych, zeroemisyjny transport miejski, stacje ładowania wodoru, dopłaty rowerowe dla gmin.
Wszystkie sporządzane przez państwa członkowskie plany, poza obowiązkiem przeznaczenia 37% środków na cele klimatyczne, muszą respektować zasadę „nie wyrządzać znaczącej szkody” co oznacza, że niedozwolone będzie finansowanie żadnych działań, które szkodzić będą celom środowiskowym. Kraje powinny przedstawić ocenę wszystkich uwzględnionych środków aby wykazać, że przestrzeganie tej zasady zostało zachowane.
Według danych zestawionych przez Komisję Europejską na początku marca 2021 roku, na podstawie wówczas przekazanych planów odbudowy, łączna kwota na inwestycje w komponenty ekologiczne wyniosła dotychczas 170 mld € (dotacje), z czego 54% na komponent związany z energią.
Dotychczas 21 z 27 państw członkowskich złożyło do Komisji Europejskiej przygotowane plany odbudowy, z których 8 zostało szczegółowo przeanalizowanych z udziałem Europejskiego Komitetu Regionów. Wskazuje się, że wśród nich Polska, Belgia i Niemcy jako jedyne do tej pory w znaczący sposób skonsultowały potrzeby terytorialne. Niemniej jednak udział władz lokalnych i regionalnych został ograniczony jedynie do funkcji doradczej, za wyjątkiem Belgii, której plan odbudowy zachowuje wymagane elementy podejścia terytorialnego, brakuje więc kontroli klarowności większości planów w kontekście potrzeb i priorytetów terytorialnych. Plany odbudowy powinny uwzględniać reformy i inwestycje, które będą przyczyniać się do tworzenia i zachowania synergii pomiędzy Instrumentem na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności oraz funduszami spójności, przynosząc spójność społeczną, terytorialną i gospodarczą, z zachowaniem mechanizmów koordynacji.
Wśród 8 przeanalizowanych dotąd planów wskazuje się, że integracja wymiaru spójności została zachowana w przypadku Francji, Włoch oraz Rumunii. Konsultacje z władzami lokalnymi i regionalnymi w kontekście koordynacji w przygotowaniu planów naprawczych zostały przeprowadzone przez Polskę, Niemcy i Francję.
